Zbrodnia bez kary - 13 kwietnia Dniem Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej

W 81 rocznicę ogłoszenia światu zbrodni katyńskiej przypominamy o mało znanej historii kilku ofiar lotników polskich, związanych rodzinnie lub służbowo z terenami przedwojennej Czechosłowacji. W ubiegłym roku, podczas uroczystości upamiętniających śmierć kpt. Żwirko i inż. Wigury w Cierlicku (Śląsk Cieszyński) zainteresował nas tym tematem Pan Tadeusz Chorzempa, Członek Zarządu „Rodziny Katyńskiej” w Republice Czeskiej. Przekazał zastępcy dyrektora MSP, Jakubowi Mitkowi materiały, które posłużyły Panu dr. Romanowi Kozłowskiemu do napisania poniższego artykułu.

13 kwietnia 1943 roku Radio Berlin poinformowało o odnalezieniu w okolicach Katynia masowych grobów polskich oficerów, zamordowanych wiosną 1940 przez Sowietów. Powołano również Międzynarodową Komisję Lekarską, która przybyła do Katynia 28 kwietnia i przystąpiła do prac ekshumacyjnych.

Katyń to symbol zbrodni dokonanych przez NKWD na polskich jeńcach wiosną 1940 roku. Uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 listopada 2007 roku dzień 13 kwietnia ustanowiony został Dniem Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej.

Dzień Pamięci obchodzony jest w rocznicę opublikowania przez Niemców w 1943 r. informacji o odkryciu w ZSRR masowych grobów oficerów Wojska Polskiego, policjantów, urzędników, uczonych, artystów, lekarzy, nauczycieli, prawników wziętych do niewoli po agresji ZSRR na Polskę. Stanowili oni elitę narodu, jego potencjał obronny, intelektualny i twórczy. Związek Radziecki przyznał się oficjalnie do popełnienia zbrodni dopiero po pięćdziesięciu latach od dokonania mordu – 13 kwietnia 1990 roku, gdy Michaił Gorbaczow przekazał prezydentowi Wojciechowi Jaruzelskiemu listy przewozowe NKWD z obozów w Kozielsku i Ostaszkowie oraz spis jeńców obozu w Starobielsku. W 2000 roku, w 60. rocznicę Zbrodni Katyńskiej, w Charkowie, Katyniu i Miednoje zostały otwarte polskie cmentarze, na których leżą także ofiary w stalowych mundurach. O ich męczeńskiej śmierci piszemy w tym artykule.

Pragniemy upamiętnić sylwetki pięciu ofiar zbrodni katyńskiej, które pochodziły z sąsiedniej Czechosłowacji, a później różnymi drogami losu zostali zawodowymi żołnierzami polskiego lotnictwa wojskowego, najczęściej służąc w strukturach Szkoły Orląt w Dęblinie. Materiały biograficzne udostępniło nam Stowarzyszenie „Rodzina Katyńska” w Republice Czeskiej, które zajmuje się dokumentowaniem zbrodni stalinowskich na obywatelach Czechosłowacji od 1990 roku. W czerwcu tego roku zwołano pierwsze wspólne spotkanie członków rodzin i krewnych polskich jeńców z obozów w Kozielsku, Starobielsku, Ostaszkowie i innych, urodzonych lub zamieszkałych na terenie dzisiejszej Republiki Czeskiej a zamordowanych w byłym ZSRR. Były to przede wszystkim wdowy, dzieci i krewni ofiar. Obecni wyrazili chęć założenia organizacji podobnej do działających w Polsce Rodzin Katyńskich. Oficjalną datą powstania Stowarzyszenia był  9 marca 1991r. , kiedy to ukonstytuowały się władze organizacji z siedzibą w Opawie. Nawiązano współpracę ze Związkiem Polaków z Zaolzia i podobnymi instytucjami na Śląsku Cieszyńskim i polskim Cieszynie.

Sięgając do wspólnych dziejów polsko – czechosłowackich, trzeba wspomnieć o prawie 10 tysiącach żołnierzy Armii Czechosłowackiej, którzy chcąc uniknąć okupacji niemieckiej po rozbiorze Czechosłowacji, od października 1938 do października 1939r. przez terytorium Polski  przedostawało się na Zachód, w tym  ok. 1000 lotników. Część z nich (ok. 80) pozostało w Dęblinie w charakterze żołnierzy kontraktowych. Trzech z nich zginęło 2 września 1939r. podczas bombardowania dęblińskiego lotniska.

Należy wspomnieć o pilocie czechosłowackim Josefie Frantisku – asie lotniczym polskiego najsłynniejszego  w Wielkiej Brytanii Dywizjonu 303 . Dzięki swojej skuteczności w walce Josef František kilkakrotnie otrzymał propozycję przejścia z dywizjonu 303 do jednego z czechosłowackich dywizjonów, ale systematycznie odmawiał, czując się najlepiej z polskimi lotnikami.

Poniżej przedstawiamy biogramy polskich lotników z czechosłowackim rodowodem zamordowanych przez NKWD:

BESELJAK Alfons

Ur. 1 VI 1895 w m. Vysoke Myto w Czechach, syn Franciszka i Heleny z Ulanieckich. Podpułkownik służby stałej. W latach 1915-1916 służył w armii austriackiej, był ranny, dostał się do niewoli. W WP od 1920 r. w V Dywizji Syberyjskiej, przydzielony do 21 pułku ułanów Ukończył Szkołę Pilotów w Bydgoszczy (1922), służył w 3 i 1 pułku lotniczym. Od 1937 r. był komendantem SPR Lotnictwa w Sadkowie. Odznaczony SKZ, medalem 1918- 1921. Wpisany na Listę Starobielska pod nrem 312. Podczas ekshumacji w Charkowie w 1991 r. znaleziono przy zwłokach Jerzego Sochy fragment dokumentu z jego nazwiskiem. KC-Ch 25; Mo 263 (Beseliak); T 385 (Beseliak), 920; ZK 300; WPH 1992, nr 4, s. 288; MKat, 1873/A Beseliak); J. Pawlak, Ostatnie lądowanie.

FEBER Leon

Ur. 5. 6. 1917 w Stonawie, pow. frysztacki, syn Augustyna i Marii z Wałoszków. Podchorąży rezerwy. Absolwent Polskiej Szkoły Wydziałowej w Karwinie-Solcy i Seminarium Nauczycielskiego w Cieszynie (1937). Nauczyciel w szkołach powszechnych w Dąbrowie i Pietwałdzie na Zaolziu. Absolwent Centrum Wyszkolenia Lotnictwa Nr I w Dęblinie, gdzie był w charakterze obserwatora. Rodzina otrzymała 4 II 1940 zawiadomienie PCK w Moskwie o jego pobycie w niewoli, w obawie przed represjami kartka została później spalona. Wpisany na Listę Starobielska pod nrem 3429. Sąd Powiatowy w Karwinie 5 IV 1949 uznał go za zmarłego. KC-Ch 110; Z 169; T 975; Król 125; Bor 68-69, 155; Teś 1992, nr 1, s. 18; WPH 1992, nr 4, s. 295; MKat

O swoim wujku zamordowanym przez NKWD w Charkowie opowiadają Bronisław i Władysław Feberowie ze Stonawy. https://polar.cz/zpravy/karvinsko/stonava/19985/lotnik- leon-feber-letec-leon-feber

BARTELA Władysław

Ur. 2 VI 1896 w Kętach p. Bielskiem, syn Franciszka i Agnieszki z Czapków. Kapitan służby stałej (1936). Od 10 IV 1915 żołnierz 2 kompanii 4 pp Legionów Polskich, brał udział w walkach na wołyńskim odcinku frontu jako szeregowy i kurier pułkowy. W sierpniu 1917 r. wstąpił do Szkoły Podoficerskiej Polskiego Korpusu Posiłkowego, w lutym 1918 r. znalazł się w austriackim obozie intemacyjnym w Milejowicach p. Radomiem. Od listopada 1918 r. w WP – 4 pp w Kielcach, 2 Dywizja Piechoty, absolwent Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie (1920). Ukończył również III kurs Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Kętach (1919), uzyskał maturę w Wilnie (1924), później pełnił obowiązki młodszego oficera w 85 pp, dziewięć lat (1928-1936) był oficerem w 4 psp w Cieszynie. Skończył dwa semestry na Wydziale Prawa Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie. W 1937 r. został przeniesiony do Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie jako wykładowca taktyki. Ostatnio był kierownikiem referatu w Rejonowej Komendzie Uzupełnień w Puławach. Odznaczony KN. Żonaty ze Stefanią Pieczką, córka Weronika zam. później w Cieszynie. Wzięty do niewoli 18 IX 1939 r. pod Czortkowem. W dzień później podczas konwoju do Tarnopolu spotkał się po raz ostatni z rodziną. Wysłał 24 XI 1939 oraz 7 I 1940 listy z Kozielska. Wpisany na LW z Kozielska (transport bez oznaczenia) z 2 IV 1940, poz. 80. W Katyniu zidentyfikowany pod nrem AM 2167, przy zwłokach znaleziono dwa wtórniki listu przewozowego PKP i dwa odcinki pocztowe.

KC-K 21; Mo 20 (Bartel); T 72, 599; Król 114; Bor 32, 61-62; WPH 1990, nr 3-4, s. 318; WPH 1992, nr 1, s. 427-428; GZC 1991, nr 16; Wykaz Cieszyn; CAW-AP 4421

GRÓDECKI Jan Ludwik

Ur. 17 V 1910 w Głogowie, pow. rzeszowski, syn Władysława i Rozalii z Krydów. Podporucznik rezerwy (1936). Wychowanek Korpusu Kadetów Nr 3 w Rawiczu (1931), słuchacz Szkoły Podchorążych Inżynierii (1932), po roku przeniesiony do Szkoły Podchorążych Lotnictwa. Przydzielony do 4 psp Cieszyn. Należał do PKU Żywiec. Wpisany na LW z Kozielska 032/4 z 14 IV 1940, poz. 87, t. 3644. W Katyniu zidentyfikowany pod nrem AM 662. Przy zwłokach znaleziono kartę od Celiny Gródeckiej z Warszawy i telegram otrzymany 23 III 1940.

KC-K 186; Mo 66; T 113. 676; Kró! 116; Koz 840, 1250; WPH 1990, nr 3-4, s. 358; CAW- AP 214

REK Franciszek

Ur. 24 IX 1904 w Piotrowicach, pow. frysztacki, syn Antoniego i Julii z Szyrockich.

Podporucznik rezerwy (1929). Uczył się w Szkole Wydziałowej w Czechowicach, absolwent Państwowej Szkoły Przemysłowej w Bielsku (1925). Technik i mechanik. Pracował i mieszkał w Warszawie, przed wojną przeniósł się do Pruchnej. Absolwent SPR Lotnictwa w Ławicy p. Poznaniem i Centralnej Szkoły Mechaników Lotnictwa w Bydgoszczy (1926). Służył w 2 i 1 pułku lotniczym. Zmobilizowany do Bazy Lotnictwa nr I, która 17 IX 1939 stoczyła walkę z sowieckimi oddziałami pod wsią Darachów niedaleko Trembowli, i tu została rozbita. Wpisany na LW z Kozielska 032/3 z 14 IV 1940, poz. 20, t. 1865. W Katyniu niezidentyfikowany.

BILANS ZBRODNI POPEŁNIONYCH NA NIELUDZKIEJ ZIEMI — ZSRR

Zamordowani w obozach kaźni i przymusowej pracy:

• KATYŃ – 4421 (w tym 183 lotników)
• CHARKÓW – 3820 (w tym 83 lotników)
• MIEDNOJE – 6311 (w tym 2 lotników)
• INNE OBOZY – 7308 (w tym 64 lotników)

Razem 21 860 os.

Na terenach ZSRR (IX 1939-wrzesień 1941) zmarło z głodu lub zostało zamordowanych 275 lotników w tej liczbie 38 absolwentów Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie. Dodatkowo nieznany jest los około 3500 Polaków z tzw. „listy białoruskiej”, którzy najprawdopodobniej zostali zamordowani również w kwietniu 1940 roku, ale miejsce ich śmierci i pochówku pozostają nieznane.

Dr Roman Kozłowski

Bibliografia

H.J. Łusiewicz, „ Nasi sąsiedzi znad Wełtawy w Dęblinie”, Lublin 2015.

„Trzydziestolecie Rodziny Katyńskiej w Republice Czeskiej 1991-2021”,  wyd. 2021.