"Panu podpułkownikowi pilotowi-obserwatorowi Pniewskiemu Wiktorowi Koledzy", Dęblin, październik 1936.

Wśród pamiątek po płk. Wiktorze Pniewskim, przekazanych do Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, znalazł się album fotograficzny z dedykacją „Panu podpułkownikowi pilotowi-obserwatorowi Pniewskiemu Wiktorowi Koledzy. Dęblin październik 1936”.

Album pamiątkowy, opracowany i zarchiwizowany w Dziale Zbiorów Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, składa się z 66 dobrze zachowanych fotografii portretowych o wymiarach 218 mm x 168 mm. Jest to album pamiątkowy wykonany w 1936 roku dla personelu z Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa (CWOL) w Dęblinie. Podobny album znajduje się w archiwum prywatnym pana Grzegorza Marcinkiewicza, ten zbiór fotografii został dedykowany por. Konstantemu Grzybowskiemu ze Szkoły Podchorążych Rezerwy Lotnictwa w Radomiu-Sadkowie i opracowany przez kpt. pil. Zbigniewa Bieniawskiego, kierownika wyszkolenia fotograficznego z Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1 w Dęblinie. W albumie należącym do pana Marcinkiewicza znajdują się odręcznie zapisane nazwiska i stopnie wojskowe oficerów kadry CWOL, które stanowią niezastąpioną pomoc w identyfikacji postaci z muzealnego zbioru.

W latach 1929–1937 w Dęblinie istniało Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa (CWOL), w skład którego wchodziły: Komenda CWOL, Dział Nauk, Dywizjon Ćwiczebny, Baza Lotnicza, Szkoła Podchorążych Lotnictwa (SPL) w Dęblinie, Szkoła Podchorążych Rezerwy Lotnictwa w Radomiu-Sadkowie, Stały Kurs Pilotażu dla Oficerów Młodszych Lotnictwa, szereg kursów periodycznie powtarzanych lub jednorazowych, Tymczasowy Ośrodek Szkolenia Specjalistów. W związku z rozwojem CWOL w 1937 roku zmieniono nazwę na Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1 w Dęblinie.

Fotografie w albumie dedykowanym płk. Pniewskiemu to w zdecydowanej większości portrety sytuacyjne. Pierwotny właściciel albumu, płk. pil. Wiktor Pniewski, w okresie od lutego 1930 do lutego 1932 roku był dowódcą II i I Dywizjonu Liniowego w 3 Pułku Lotniczym, w 1933 roku, był komendantem Bazy Lotniczej 6 Pułku, a od 1937 roku pełnił służbę w CWOL. W latach 1940-1945 sprawował funkcję komendanta Obozu Lotnictwa Polskiego w Blackpool i Dunholme-Lodge.

Album otwiera fotografia przedstawiająca ppłk. pil. inż. Franciszka Wiedena, komendanta CWOL nr 1 w latach 1933-1936. Franciszek Wieden urodził się w 1891 roku, służył w 1 Pułku Lotniczym w Warszawie, ukończył studia na Politechnice Warszawskiej, pełnił funkcję szefa wydziału IV Departamentu Lotnictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych. Po służbie w Dęblinie został dyrektorem Departamentu Lotnictwa Cywilnego Ministerstwa Komunikacji. W czasie II wojny światowej pełnił funkcję szefa wydziału personalnego Inspektoratu Polskich Sił Powietrznych w Londynie, od 1941 roku obejmował różne stanowiska w bazie PSP w Blackpool. Zmarł w szpitalu w Blackpool w 1944 roku.

Na kolejnych kartach albumu zostali zaprezentowani równie znani i zasłużeni dla historii lotnictwa polskiego oficerowie. Wśród nich warto wymienić: kpt. pil. Stefana Jasnorzewskiego (prywatnie mąż poetki Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, uczestnik bitwy o Anglię), płk. obs. inż. Stefana Sznuka (w latach 1936-1939 komendant Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1, późniejszy generał brygady, m.in. dowódca polskiej Misji Lotniczej w Kanadzie), mjr. pil. Józefa Tańskiego-Nałęcza (dowódca Eskadry Ćwiczebnej Pilotażu nr 2 Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie, następnie dowódca 307 Dywizjonu Myśliwskiego Nocnych „Lwowskich Puchaczy”).

Wśród zdjęć znajdują się wzruszające portrety uśmiechniętych oficerów w sile wieku, wykształconych, pełnych życia i pasji.  Sfotografowano ich w dęblińskiej przestrzeni, niekiedy stoją ze wzrokiem utkwionym w oddali, zupełnie nieświadomi, że ich profil właśnie został uwieczniony. To przyszłe ofiary zbrodni katyńskiej.

W pamiątkowym albumie znalazły się fotografie 3 oficerów zamordowanych przez NKWD w Katyniu:

1. pil. Arkadiusz Schirtładze – wykładowca aeronawigacji w Dyrekcji Nauk SPL od 1935 do 1939 rok, gruziński oficer, ojciec Ireny Schirtładze, sanitariuszki z Powstania Warszawskiego.
2. pil. Józef Łęgowski – dowódca eskadry szkolnej numer 1 w Szkole Podchorążych Rezerwy Lotnictwa w Radomiu-Sadkowie.
3. tech. Franciszek Gwizdak był I oficerem nadzoru technicznego w Bazie Lotniczej Dęblin (zamordowany w Katyniu).

7 oficerów zamordowanych przez NKWD  w Charkowie:

1. obs. Edmund Westrych
2. pil. Zdzisław Bruszewski – wykładowca w Dziale Wyszkolenia i Broni, a następnie Nawigacji i Bombardowania CWOL w Dęblinie.
3. pil. Tomasz Gołębiowski – dowódca plutonu Oddziału Portowego w CWOL i wykładowca w Dziale Nauk w SPL.
4. pil. Jerzy Wiktor Marszycki – oficer ewidencji personalnej w Bazie Lotniczej Dęblin.
5. mjr int. Adolf Dziedzina – w 1939 roku kwatermistrz w Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1 w Dęblinie.
6. adm. Marian Józef Palczyński – płatnik w Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1 w Dęblinie.
7. mjr Alfons Beseljak – od 1937 do 1939 roku pełnił funkcję komendanta Szkoły Podchorążych Rezerwy Lotnictwa w Sadkowie.

Przedostatnia fotografia w albumie przedstawia ks. kapelana kpt. Mieczysława Janasa. W 1938 roku był kapelanem Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1, został zamordowany przez NKWD w budynku Obwodowego Zarządu NKWD w Kalininie, jego ciało wrzucono do dołu śmierci w Miednoje.

W Katyniu i Charkowie zamordowano łącznie 73 osoby związane z CWL nr 1 w Dęblinie, w Katyniu zgładzono 35 osób, a w Charkowie 38 osób. Cześć ich pamięci!

Opracowanie: Małgorzata Daniłko, archiwista.

Bibliografia:

1. Ryszard Bartel, Z historii lotnictwa wojskowego 1918-1939, Warszawa 1978.
2. Jan Celek, Skrzydlata szkoła. Dęblińska Szkoła Lotnicza w latach 1925-1939 i wojenne losy jej wychowanków, Poznań 2000.
3. Zbigniew Kiełb, Wystawa „Ofiary zbrodni katyńskiej związane z dęblińską Szkołą Orląt”, artykuł na stronie internetowej Muzeum Czartoryskich w Puławach: https://muzeumczartoryskich.pulawy.pl/3778-2/ [dostęp: 04.04.2023].
4. Jerzy Pawlak, Polskie eskadry w latach 1918-1939, Warszawa 1989.

Opisy do zdjęć:

1. Fotografia przedstawiająca oficera z Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie, mjr Alfonsa Beseljaka, od 1937 do 1939 roku pełnił funkcję komendanta Szkoły Podchorążych Rezerwy Lotnictwa w Sadkowie, w 1939 roku ewakuował się z personelem Sadkowa w okolice Łucka, zamordowany w Charkowie w 1940 roku. Zdjęcie z archiwum Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, sygn. MSP/A/1175/8.
2. Fotografia przedstawiająca kpt. pil. Arkadiusza Schirtładze z Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie. Kpt. pil. Arkadiusza Schirtładze – wykładowca aeronawigacji w Dyrekcji Nauk SPL od 1935 do 1939, zamordowany w Katyniu. Gruziński oficer, ojciec Ireny Schirtładze sanitariuszki z Powstania Warszawskiego. Zdjęcie z archiwum Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, sygn. MSP/A/1175/17.
3. Fotografia przedstawiająca kpt. obs. Piotra Edmunda Westrycha z Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie, zamordowany w Charkowie w 1940 roku. Zdjęcie z archiwum Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, sygn. MSP/A/1175/24.
4. Fotografia przedstawiająca por. pil. Tomasza Gołębiowskiego z Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie. Na jego mundurze widoczna odznaka nawigatora. Por. pil. Tomasz Gołębiowski dowódca plutonu Oddziału Portowego w CWOL i wykładowca w Dziale Nauk w SPL, zamordowany w Charkowie. Zdjęcie z archiwum Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, sygn. MSP/A/1175/27.
5. Fotografia przedstawiająca kpt. pil. Józefa Łęgowskiego z Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie. Kpt. pil. Józef Łęgowski był dowódcą eskadry szkolnej numer 1 w Szkole Podchorążych Rezerwy Lotnictwa w Radomiu-Sadkowie, został zamordowany w 1940 w Katyniu. Zdjęcie z archiwum Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, sygn. MSP/A/1175/30.
6. Fotografia przedstawiająca kpt. pil. Jerzego Wiktora Marszyckiego z Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie. Kpt. pil. Jerzy Wiktor Morszycki (1900-1940) w Bazie Lotniczej Dęblin był oficerem ewidencji personalnej. Został zamordowany w Charkowie. Zdjęcie z archiwum Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, sygn. MSP/A/1175/33.
7. Fotografia przedstawiająca kpt. adm. Adolfa Dziedzinę z Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie. Adolf Dziedzina urodził się w 1896 roku. W Bazie Lotniczej w Dęblinie w 1939 roku był kwatermistrzem, stopień mjr int. Został zamordowany w 1940 roku w Charkowie. Zdjęcie z archiwum Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, sygn. MSP/A/1175/54.
8. Fotografia przedstawiająca por. adm. Mariana Józefa Palczyńskiego, płatnika Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie. Został zamordowany w Charkowie. Zdjęcie z archiwum Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, sygn. MSP/A/1175/59.
9. Fotografia portretowa przedstawiająca ppor. tech. Franciszka Gwizdaka, który był I oficerem nadzoru technicznego w Bazie Lotniczej. Został zamordowany w Katyniu. Zdjęcie z archiwum Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, sygn. MSP/A/1175/63.
10. Fotografia czarno-biała, portretowa przedstawiająca ks. kapelana kpt. Mieczysława Janasa. W 1938 roku był kapelanem Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr 1, został zamordowany przez NKWD w budynku Obwodowego Zarządu NKWD w Kalininie. Zdjęcie z archiwum Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie, sygn. MSP/A/1175/65.