Czesław Tański – pionier polskiego lotnictwa

Umiejętność latania było marzeniem ludzi od wieków, znany jest mit o Dedalu i Ikarze pochodzący ze starożytnej Grecji. Na przestrzeni wielu epok wybitni konstruktorzy starali się projektować i budować różne nowatorskie machiny, które wzniosłyby ludzi w powietrze. Jednym z takich pionierów był polski artysta malarz, wynalazca, konstruktor lotniczy Czesław Tański, często nazywany ojcem polskiego lotnictwa.

Urodził się w 1861 roku w Pieczyskach, wsi położonej niedaleko Grójca, który oddalony jest około 40 km od Warszawy. Ojciec Czesława brał udział w Powstaniu Styczniowym za które był więziony a następnie gnębiony kontrybucją. Matka za to była uczennicą malarza Aleksandra Lessera.

Swoją edukacje Czesław Tański zaczął w szkole finansowanej przez kolej warszawsko-wiedeńską. Następnie został przeniesiony przez matkę do Warszawskiej Szkoły Rysunkowej, w której przez 4 lata uczył się pod kierunkiem Wojciecha Gersona i Aleksandra Kamińskiego. W 1883 r. wyjechał do Monachium gdzie wstąpił do Akademii Sztuk Pięknych i studiował tam dwa lata. W 1885 r. wyjechał do Moskwy gdzie został członkiem Towarzystwa Moskiewskich Malarzy. Następnie w 1893 r. wyjechał do Wygody koło Janowa Podlaskiego gdzie w stadninie państwowej wykonywał zamówione portrety koni. Tam też zajął się lataniem i przystąpił do własnych eksperymentów lotniczych. W latach 1893-1894 zbudował model samolotu z napędem gumowym. Model ten wykonywał poprawnie lot, robił zakręty oraz prawidłowo zataczał koło.

W 1894 roku razem z miejscowym stolarzem, przystąpił do budowy swojego kolejnego pomysłu. Ta konstrukcja została nazwana przez Tańskiego Lotnią. Pierwsza wersja nie dała pomyślnych rezultatów przy skokach-wzlotach. Aby lecieć na tym wynalazku, trzeba było trzymać skrzydła oburącz nad głową i biec pod wiatr. Łącznie powstały 3 wersje lotni Tańskiego. Na jednej z nich w 1896 roku wykonał kilka skoków-wzlotów, w trakcie których wzniósł się nieco w górę i wykonał krótki lot ślizgowy. Od 1898 roku Czesław Tański wykonywał również skoki z 3,5 metrowego rusztowania dzięki któremu niektóre loty dochodziły nawet do 30 metrów. Mimo, że cześć lotów się udawała to w efektach końcowych doprowadzały one do uszkodzeń szybowców.

Po 5-letnim pobycie w Wygodzie malarz powrócił do Warszawy. W mieście zajął się malarstwem aby poprawić swoją sytuację finansową. W trakcie tego pobytu nie skończył z lotnictwem i w 1898 roku zawiązał w Warszawie kółko awiacyjne. W 1901 r. wyjechał do Paryża gdzie studiował na Akademii Sztuk Pięknych Juliena. Po tym powrócił do Warszawy i przez dwa lata malował obrazy w celach zarobkowych. Gdy sytuacja materialna Czesława Tańskiego się polepszyła, ponownie zajął się lotnictwem. W odróżnieniu od poprzednich lat tym razem artystę zainteresował koncept śmigłowca, ówcześnie nazywanymi śrubowcami. Po pozytywnych rezultatach na modelach przystąpił w latach 1905-1907 do budowy śmigłowca. Konstrukcja ta posiadała dwa przeciwbieżne wirniki współosiowe z osią mocowaną z przodu pilota za pomocą uprzęży. Napęd był ręczny, przy pomocy korb. Próby nie wypadły pomyślnie. Ze względu na to zaczął poprawiać i ulepszać maszynę. Dorobił podwozie, a w 1909 r. zamontował dwucylindrowy silnik Anzani. Po tych zmianach doszło do kolejnych prób, które nie były zadowalające ze względu na brak możliwości uniesienia człowieka.

Ponad to Tański działał jako popularyzator lotnictwa. Pisał artykuły, publicznie przedstawiał swoje modele oraz brał udział w wystawach lotniczych, m.in. w 1909 r. na której zaprezentował szkic projektu samolotu.

Budowa tego statku powietrznego rozpoczęła się już w 1909 r. i trwała do 1912 r. Samolot został nazwany Łątka. Koszt wykonania był własny a niektóre części zostały nawet wykonane  w mieszkaniu Tańskiego. W 1910 roku sytuacja się zmieniła, ponieważ Czesław otrzymał od Warszawskiego Towarzystwa Awiata hangar. Pod koniec 1911 r. samolot był gotowy. Pierwsze próby wzlotu zostały przeprowadzone jeszcze tego samego roku jednak wypały niepomyślnie. Kolejne na początku 1912 roku również nie dały pozytywnych efektów. Maszyna ta była zbyt ciężka do lotu.

Gdy wybuchła I Wojna Światowa, a po niej Polska odzyskała niepodległość, Czesław Tański zdystansował się ze swoją działalnością w lotnictwie, głównym powodem były trudności materialne. Kontynuował jednak popularyzowanie lotnictwa chociażby poprzez artykuły w gazetach takich jak Młody Lotnik. Około roku 1927 po raz kolejny podszedł do prób z śmigłowcami. Zbudował cztery modele doświadczalne, które dały pozytywne wyniki. Projekty przedstawił do oceny Instytutowi Technicznemu Lotnictwa. Niestety jego wynalazki zostały odrzucone.

W 1932 r. Tański przy pomocy finansowej Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej zorganizował wystawę pn. Początki lotnictwa polskiego. Dwa lata później liga zakupiła wszystkie eksponaty artysty, które zostały umieszczone w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Współpraca Tańskiego z LOPP była na tyle dobra, że w 1939 r. otrzymał od ligi pozytywną odpowiedź na finansowanie jego pomysłu śmigłowca. Realizacje tego pokrzyżował wybuch II Wojny Światowej.

Ostatnie lata swojego życia Czesław Tański spędził w domu we wsi Olszanka koło Puszczy Mariańskiej. Zmarł 24 lutego 1942 r. w wieku 81 lat.

opracowanie: Marcin Kalbarczyk

zdjęcia: domena publiczna